W dniach 7 i 8 kwietnia 2025 roku, w Muzeum Zamkowym w Sandomierzu odbyły się główne obchody Międzynarodowego Dnia Ochrony Zabytków, które stanowią jedno z najważniejszych wydarzeń poświęconych ochronie oraz zarządzaniu dziedzictwem kulturowym w Polsce. W wydarzeniu wzięły udział Sekretarz Stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Generalna Konserwator Zabytków Bożena Żelazowska oraz dyrektorka Narodowego Instytutu Dziedzictwa Marlena Happach.  

Międzynarodowy Dzień Ochrony Zabytków to święto wszystkich, którzy z pasją i zaangażowaniem działają na rzecz zachowania dziedzictwa kulturowego dla przyszłych pokoleń – konserwatorów, historyków sztuki i architektury, archeologów, urbanistów, właścicieli i opiekunów zabytków oraz wszystkich zaangażowanych instytucjonalnie oraz prywatnie w ochronę zabytków. 

Święto zostało ustanowione w 1983 roku przez Międzynarodową Radę Ochrony Zabytków ICOMOS i wpisane na listę ważnych dat UNESCO jako wydarzenie o globalnym znaczeniu. Co roku stają się one okazją do rozmowy o najlepszych praktykach w zarządzaniu dziedzictwem, dzielenia się doświadczeniami oraz promowania zagadnień związanych z ochroną zabytków. To też wyjątkowa okazja do uhonorowania i docenienia tych, którzy z oddaniem oraz pasją działają na rzecz zachowania naszego dziedzictwa kulturowego. 

Główne obchody MDOZ 2025 w Sandomierzu 

7 kwietnia, w Muzeum Zamkowym w Sandomierzu odbyła się uroczysta gala wręczenia odznaczeń z udziałem przedstawicieli Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Narodowego Instytutu Dziedzictwa, wojewódzkich urzędów konserwatorskich oraz zarządców instytucji kultury. 

Uczestników powitała Sekretarz Stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Generalna Konserwator Zabytków Bożena Żelazowska – 

“Międzynarodowy Dzień Ochrony Zabytków, który przypada 18 kwietnia, to święto naszego wspólnego dziedzictwa kulturowego. My jednak już dziś rozpoczynamy obchody, by podkreślić, jak ważna jest troska o historię i jej materialne świadectwa. Chciałabym serdecznie podziękować wszystkim, którzy z pasją i zaangażowaniem dbają o zabytki – konserwatorom, ekspertom, właścicielom i instytucjom. To dzięki Wam kolejne pokolenia mogą czerpać inspirację z przeszłości. Razem budujmy przyszłość opartą na szacunku dla naszej historii. Dziękuję za Waszą pracę i życzę wszystkim udanego świętowania! “

Następnie głos zabrała dyrektorka Narodowego Instytutu Dziedzictwa Marlena Happach –

„Międzynarodowy Dzień Ochrony Zabytków to czas, kiedy możemy docenić działania wszystkich osób zaangażowanych w ochronę zabytków i podziękować za pracę na rzecz naszego dziedzictwa. Dziś świętujemy, a jutro chcielibyśmy porozmawiać o systemie ochrony zabytków w Polsce — o tym, jak łączyć przepisy planistyczne z przepisami ochrony dziedzictwa, jak w Narodowym Instytucie Dziedzictwa przygotowujemy opinie dla służb konserwatorskich, a także o tym, jaki wpływ na działania konserwatorskie ma digitalizacja.”

Część oficjalną zakończyło wręczenie odznaczeń. 

Złotą odznakę „Za opiekę nad zabytkami” otrzymali: 

• Maria Badeńska-Stapp – za wieloletnie i wieloaspektowe zaangażowanie w ochronę dziedzictwa kulturowego, ze szczególnym uwzględnieniem dziedzictwa poprzemysłowego oraz rewitalizacji historycznych obszarów miejskich. Jej działalność obejmuje m.in. koordynację wpisu Żyrardowa na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO i współtworzenie modelowej rewitalizacji tego miasta. 

• Ewa Barlik –  za wyjątkowe zaangażowanie w ratowanie zabytków Lądka-Zdroju po powodzi we wrześniu 2024 roku. Dzięki jej determinacji, współpracy z konserwatorami i wsparciu lokalnej społeczności udało się zabezpieczyć zniszczone obiekty, a także skutecznie popularyzować programy pomocowe dla właścicieli zabytków. 

• Katarzyna Czerlunczakiewicz – za wieloletnie i wszechstronne zaangażowanie w ochronę i promocję dziedzictwa kulturowego Lublina – od inicjowania społecznych działań konserwatorskich, przez edukację i popularyzację wiedzy o zabytkach, po aktywny udział w projektach krajowych i międzynarodowych oraz współtworzenie miejskich strategii ochrony dziedzictwa.  

• Daniel Czernek – za wieloletnią działalność na rzecz ochrony dziedzictwa archeologicznego i przemysłowego województwa świętokrzyskiego, w tym zaangażowanie w ochronę Krzemionkowskiego regionu pradziejowego górnictwa krzemienia pasiastego wpisanego na Listę UNESCO, przeciwdziałanie nielegalnym ingerencjom w stanowiska archeologiczne oraz digitalizację dokumentacji ewidencyjnej. 

• Waldemar Gliński – za ponad czterdzieści lat pracy na rzecz ochrony dziedzictwa archeologicznego, nauki i popularyzacji wiedzy o przeszłości regionu świętokrzyskiego. Jako archeolog terenowy, badacz, autor licznych publikacji i założyciel jednej z najaktywniejszych pracowni archeologicznych w regionie, wniósł nieoceniony wkład w rozwój wiedzy o historii Chęcin, Kielc czy Wiślicy. 

• Anna Michalska – za wieloletnie, konsekwentne działania na rzecz dokumentowania, ochrony i popularyzacji dziedzictwa kulturowego województwa łódzkiego – zarówno poprzez badania naukowe, jak i współpracę z organizacjami społecznymi. 

• Daria Olewińska – za zaangażowanie w ochronę zabytkowych układów zieleni i krajobrazu kulturowego województwa opolskiego oraz za kluczowy wkład w działania ratunkowe po powodzi z września 2024 roku. Jej opracowanie bazy danych obejmującej ok. 3500 obiektów zabytkowych z terenów objętych klęską żywiołową znacząco wsparło służby konserwatorskie i samorządy w planowaniu działań ochronnych. 

• Patrycja Podgarbi – za niemal trzy dekady pracy na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego, obejmującej zarówno działania konserwatorskie, dokumentacyjne i eksperckie, jak i popularyzację wiedzy o zabytkach. Jej wkład obejmuje m.in. współtworzenie ewidencji i programów opieki nad zabytkami, opracowanie studiów ochrony wartości kulturowych, publikacje naukowe i popularyzatorskie oraz aktywne wspieranie gmin i społeczności lokalnych w działaniach na rzecz dziedzictwa. 

• Henryk Woźniakowski – za wieloletnie, konsekwentne zaangażowanie w opiekę nad Domem pod Jedlami, arcydziełem Stanisława Witkiewicza i jednym z najważniejszych zabytków drewnianych w Polsce, a także aktywnie uczestnictwo w rewaloryzacji innych cennych zabytków, takich jak Dwór Łowczego w Krakowie czy Muzeum im. Emeryka Hutten-Czapskiego. 

• Elżbieta Wyrwińska – za wieloletnie zaangażowanie w ochronę dziedzictwa kulturowego, zarówno jako badaczka archeologii średniowiecza i nowożytności, jak i współautorka dokumentacji konserwatorskich dotyczących zabytków nieruchomych.  

Odznakę honorową „Zasłużony dla Kultury Polskiej” otrzymała:

• Magdalena Lisowska – odznaka honorowa „Zasłużony dla Kultury Polskiej” – za wieloletnie, wybitne zaangażowanie w ochronę i badanie ogrodów historycznych oraz krajobrazu kulturowego, w tym opracowanie dokumentacji dla najcenniejszych parków w Polsce, współtworzenie analiz krajobrazowych dla obiektów z listy UNESCO oraz działalność ekspercką, dydaktyczną i publicystyczną w dziedzinie zieleni zabytkowej.

Drugi dzień obchodów był przestrzenią do refleksji i wymiany doświadczeń w formie trzech paneli dyskusyjnych, w których udział wzięli eksperci NID, konserwatorzy i przedstawiciele instytucji kultury.  

Pierwszy panel dyskusyjny, zatytułowany „Ochrona przestrzeni – wyzwanie współczesności”, poprowadziła Marlena Happach, dyrektorka Narodowego Instytutu Dziedzictwa. We wstępie podkreśliła, że procesy planowania przestrzennego i ochrony dziedzictwa kulturowego przebiegają równolegle i potrzebują wzajemnego dostosowania. W jej ocenie kluczowe znaczenie ma partycypacja społeczna, która powinna towarzyszyć zarówno decyzjom planistycznym, jak i konserwatorskim.

W dyskusji udział wzięli również:

• Marcin Dawidowicz – Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków
• Maciej Czeredys – Zastępca Dyrektora ds. Inwestycyjnych w Sinfonia Varsovia

Marcin Dawidowicz zwrócił uwagę na wyzwania związane z ochroną dóbr kultury współczesnej, które często nie są jeszcze uznane za zabytki, ale już wymagają refleksji i reakcji. Dyrektorka NID zauważyła też, że proces włączania takich obiektów do dokumentów planistycznych jest długotrwały – od stworzenia listy, przez strategię rozwoju i studium uwarunkowań, aż po miejscowy plan zagospodarowania przestrzennego. W tym czasie wiele wartościowych budynków może zniknąć.

Maciej Czeredys podkreślił, że nadal zbyt często wartość przypisuje się tylko obiektom historycznym, pomijając dorobek współczesności. Zwrócił uwagę, że stoimy u progu wielkiej zmiany: kryzys klimatyczny wymusza nowe podejście do dziedzictwa, w którym kluczowe staje się nie tylko jego zachowanie, ale także adaptacja. – Każdy powinien stać się konserwatorem swojego otoczenia – podkreślił, wskazując na znaczenie lokalnej troski o istniejące obiekty.

W trakcie dyskusji pojawił się ważny wątek napięcia między wartościami przestrzennymi a historycznymi. Te pierwsze często odnoszą się do ładu urbanistycznego, estetyki i spójności przestrzeni, podczas gdy wartości historyczne mogą być mniej oczywiste wizualnie – ale równie istotne, bo opowiadają o tożsamości i rozwoju miasta. Zabytki, zwłaszcza te, które utraciły swoje pierwotne przeznaczenie, powinny być postrzegane jako potencjał – nie ograniczenie. Mogą stać się pretekstem do tworzenia nowych funkcji przestrzeni. Podkreślano, że z perspektywy urbanistycznej, bez skutecznej ochrony kluczowych zasobów przestrzennych, takich jak tereny zielone czy budynki użyteczności publicznej, ryzykujemy powstawanie dzielnic pozbawionych funkcjonalności. Ochrona planistyczna i konserwatorska pozwala zachować higienę życia w mieście.

II panel dyskusyjny zatytułowany „Opinie eksperckie – odpowiedzialność i współpraca” poprowadził zastępca dyrektora NID, dr Andrzej Siwek. Panelistami byli Katarzyna Dutkowska – Naczelnik Wydziału Orzecznictwa Administracyjnego i Konserwatorskiego w Departamencie Ochrony Zabytków w MKiDN, Elżbieta Jagielska – pełnomocnik dyrektora ds. wydawania opinii i ekspertyz z zakresu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami przez NID a, dr Grzegorz Grajewski – Kierownik Oddziału Terenowego NID we Wrocławiu oraz Adam Sapeta – Podkarpacki Wojewódzki Konserwator Zabytków.

Dr Andrzej Siwek zwrócił uwagę, że w przypadku opinii wydawanych przez Narodowy Instytut Dziedzictwa, zgodnie z Kodeksem postępowania administracyjnego, mogą być one traktowane jako dowód w sprawie – zwłaszcza wtedy, gdy konieczna jest wiedza ekspercka, a NID dysponuje zespołem specjalistów posiadających taką wiedzę. Skala tej działalności jest ogromna – od 1993 do 2024 roku Instytut opracował ok. 13 tysięcy opinii. Co szczególnie warte podkreślenia – każda opinia przygotowywana przez NID ma charakter opracowania badawczego. Nie jest to jedynie stanowisko w konkretnej sprawie, ale szczegółowa analiza, często przybierająca formę monografii danego obiektu.

Elżbieta Jagielska podkreśliła, że historia wydawania opinii przez NID to proces dynamiczny, ewoluujący wraz ze zmieniającym się kontekstem prawnym i potrzebami ochrony dziedzictwa. Często stają się one osią sporów i różnorodnych ocen wartości zabytków, w związku z tym muszą spełniać kilka kluczowych kryteriów: kompletność – oparcie na materiale historycznym, logiczność – spójność narracji: od historii i opisu, przez analizy konserwatorskie, aż po wartościowanie, kategoryczność – prezentacja jednoznacznych i przekonujących wniosków, obiektywność – zachowanie bezstronności i niezależności oceny. Katarzyna Dutkowska, reprezentując perspektywę Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, również podkreśliła bezstronność, obiektywność oraz naukowy charakter opinii wydawanych przez NID. Zwróciła uwagę, że spełniają one wiele kryteriów właściwych opinii biegłego.

Grzegorz Grajewski, dzieląc się doświadczeniem autora opinii, podkreślił, że kluczowe znaczenie ma przekazanie stanu własnej wiedzy – w sposób rzetelny i odpowiedzialny. Opinia opiera się przede wszystkim na poznaniu obiektu, analizie jego kontekstu historycznego, przekształceń oraz otoczenia, a także na doświadczeniu eksperta i jego umiejętności interpretacji danych. Adam Sapeta zwrócił uwagę, że choć decyzja konserwatorska powinna jasno określać, co podlega ochronie, a co nie, to kluczową rolę odgrywa opinia ekspercka, która dostarcza argumentów i podstaw merytorycznych do podjęcia tej decyzji. Jednocześnie zaznaczył, że niestety nie wszystko, co posiada wartość kulturową, może zostać objęte ochroną prawną.

„Transformacja cyfrowa – nowe perspektywy dokumentacji” to temat III panelu dyskusyjnego, który poprowadził Karol Czajkowski, zastępca dyrektora NID. W dyskusji udział wzięli eksperci NID: dr Nina Glińska, Ryszard Zimek oraz Zbigniew Misiuk

Karol Czajkowski zauważył, że dziedzictwo zanika na naszych oczach – obiekty ulegają destrukcji, odchodzą ludzie posiadający tradycyjne umiejętności, a wraz z nimi wiedza o dawnych technikach wykonania, materiałach i rzemieślniczych praktykach. Zwrócił uwagę na historyczny moment, w którym się znajdujemy – jesteśmy pierwszym pokoleniem, które otrzymało zaawansowaną technologię cyfrową do pracy z dziedzictwem. Ta technologia daje nam dostęp do danych wysokiej jakości, w tym danych przestrzennych, które mogą być wykorzystywane np. przez sieci neuronowe. “Karta Biała” – tradycyjny dokument rejestrowy – to za mało, aby agregować interdyscyplinarne dane. To właśnie dzięki tym danym będziemy mogli jeszcze lepiej analizować krajobraz kulturowy i porównywać go ze środowiskiem naturalnym.

Zbigniew Misiuk podkreślił, że przyszłość ewidencji zabytków powinna być cyfrowa, zintegrowana i dostępna. Kluczowe znaczenie ma powiązanie kart ewidencyjnych z repozytoriami cyfrowymi. Zaproponowane przez NID rozwiązanie – rozwinięcie systemu Archeologicznego Zdjęcia Polski (AZP) – AZP + – miałoby służyć nie tylko jako narzędzie gromadzenia danych, ale też wsparcie dla służb konserwatorskich w podejmowaniu trafnych decyzji. Taki system pozwoliłby na analizę, porównywanie i lepsze rozumienie kontekstu archeologicznego, a także zapewniłby powszechny dostęp do wiedzy o dziedzictwie archeologicznym.

Uwagę na specyfikę dziedzictwa niematerialnego zwróciła dr Nina Glińska. W przeciwieństwie do dziedzictwa materialnego – nie posiada ono swojego rejestru ani ewidencji o mocy prawnej. Choć w Polsce funkcjonuje Krajowa Lista Niematerialnego Dziedzictwa Kulturowego oraz Rejestr Dobrych Praktyk, mają one charakter rekomendacyjny i dokumentacyjny. Prelegentka podkreśliła, że człowiek – jego umiejętności, doświadczenie i przekaz międzypokoleniowy – jest tu najważniejszy. To właśnie ludzie są nośnikami tradycji i umiejętności a ochrona dziedzictwa niematerialnego wymaga specyficznych narzędzi – opartych nie tylko na dokumentacji, ale też edukacji i budowaniu świadomości. W tym kontekście wykorzystanie technologii może stać się mostem łączącym pokolenia.

Ryszard Zimek podkreślił znaczenie tworzenia cyfrowego krajobrazu dziedzictwa – w którym zarówno materialne, jak i niematerialne elementy kultury są mapowane i dokumentowane przy użyciu nowoczesnych technologii. Taka dokumentacja nie narusza oryginalnej substancji zabytków, a jednocześnie poszerza perspektywę poznawczą. Im więcej danych znajdzie się w systemach cyfrowych, tym lepsze podstawy merytoryczne będą miały instytucje tworzące opinie eksperckie i wydające decyzje administracyjne. Choć stworzenie kompletnych, zintegrowanych baz danych to ogromne wyzwanie, warto do niego dążyć – bo właśnie w tej integracji tkwi przyszłość skutecznej ochrony dziedzictwa.

Pozostałe wydarzenia w ramach obchodów MDOZ 2025

Międzynarodowy Dzień Ochrony Zabytków na Mazowszu 

11 kwietnia 2025 r. | Płock, Bazylika Katedralna 

Tegoroczne mazowieckie obchody Międzynarodowego Dnia Ochrony Zabytków odbędą się w piątek, 11 kwietnia 2025 roku, w wyjątkowym miejscu – Bazylice Katedralnej pw. Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Płocku. To przestrzeń o symbolicznym znaczeniu, związana z ponad tysiącletnią historią chrześcijaństwa i państwowości na ziemiach polskich. 

Wydarzenie będzie okazją do podsumowania i zaprezentowania efektów dziesięcioletniego programu konserwatorskiego, dzięki któremu jeden z najważniejszych zabytków Mazowsza został kompleksowo zabezpieczony i przywrócony do świetności. 

Program wydarzenia 

Wstęp na wydarzenie jest wolny. 

Organizatorem obchodów MDOZ 2025 na Mazowszu jest Mazowiecki Wojewódzki Konserwator Zabytków, we współpracy z Narodowym Instytutem Dziedzictwa, Biskupem Płockim, Prezydentem Miasta Płocka, Proboszczem Bazyliki Katedralnej w Płocku. 

Międzynarodowy Dzień Ochrony Zabytków w województwie świętokrzyskim 

Konferencja: „Dziedzictwo lokalne – wartość (jeszcze) niedoceniona” 
24 kwietnia 2025 r. | Zabytkowa Kamienica „Niemczówka”, ul. Małogoska 7, Chęciny 

W ramach regionalnych obchodów Międzynarodowego Dnia Ochrony Zabytków odbędzie się konferencja poświęcona roli dziedzictwa lokalnego w budowaniu tożsamości, rozwoju przestrzennym oraz zarządzaniu małymi miastami. 

Wydarzenie odbędzie się w zabytkowej kamienicy „Niemczówka” w Chęcinach. Uczestnicy będą mieli okazję do wysłuchania referatów, poznania konkretnych przykładów działań konserwatorskich i rewitalizacyjnych oraz wymiany doświadczeń. 

Organizatorami obchodów MDOZ  2025 w województwie świętokrzyskim jest Narodowy Instytut Dziedzictwa oraz Gmina i Miasto Chęciny. 

Międzynarodowy Dzień Ochrony Zabytków w Szczecinie 

Obchody MDOZ 2025 w Szczecinie organizuje Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny. Odbędą się one w formie cyklu wykładów dotyczących regionalnego dziedzictwa kulturowego. W wykładach udział weźmie Waldemar Witek, kierownik Oddziału Terenowego NID w Szczecinie, który opowie o budownictwie ryglowym i folwarcznym, a także zachodniopomorskich pomnikach historii. 

Organizatorami wydarzenia są Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Narodowy Instytut Dziedzictwa oraz Muzeum Zamkowe w Sandomierzu.  

Wydarzenie jest objęte patronatem medialnym Polskiego Radia, Radia Kielce i TVP Kultura.