2 czerwca 1858 roku urodził się Erazm Majewski – człowiek o wszechstronnych pasjach, jedna z ważniejszych postaci rozwoju polskiej archeologii na początku XX wieku.

Jest rok 1891. Erazm Majewski, zamożny warszawski farmaceuta, samouk – przyrodnik, autor prac naukowych o owadach żyłkoskrzydłych i Słownika nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich przechadza się po swojej bibliotece w domu przy ulicy Złotej 61. Zatrzymuje się przy zamówionych niedawno pozycjach archeologicznych. Ta formująca się w XIX wieku dziedzina nauki nie jest mu obca, od lat obraca się w towarzystwie uczonych, prowadząc własne dociekania antropologiczne. Z ostatniego wyjazdu przywiózł kamienie, które wyglądają na nienaturalnie obrobione. Z ciekawością przewraca pierwsze strony…

Być może tak właśnie wyglądał moment, w którym w Erazmie Majewskim obudziła się nowa pasja.¹ Ten niezwykły erudyta, żyjący na przełomie wieków XIX i XX, takich momentów w życiu miał wiele. Prace, które po sobie pozostawił, dotyczą biologii, etnografii, archeologii, socjologii i ekonomii. Każdą z tych dziedzin zgłębiał samodzielnie – czytając, podróżując, kolekcjonując, korespondując z innymi badaczami.

Erazm Majewski urodził się w 1858 roku, w Lublinie. Jego rodzina przeniosła się do Warszawy, gdzie ojciec otworzył fabrykę farmaceutyczną produkującą m.in leki na ból zębów. Erazm skończył Szkołę Farmaceutyczną i rozpoczął studia w tym zakresie na Uniwersytecie Warszawskim, szybko jednak musiał je porzucić, aby przejąć rodzinny interes. Do I wojny światowej firma świetnie prosperowała.

Prowadząc firmę i posiadając swobodę finansową, Erazm Majewski poświęcał swój czas na badania przyrodnicze. W latach 1881-1898 podjął się dzieła skompilowania polskich nazw roślin i zwierząt. W publikacji zapowiadającej monumentalne tomy Słownika nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich uzasadnia – „Nakłoniło mię do tego przedewszystkiem roważanie wyjątkowo niekorzystnych warunków, wśród których rozwija się nasza nauka. Polegają one na rozproszeniu naszych sił naukowych i rozbiciu ich na kilku niezależnych od siebie, ale w wysokim stopniu zależnych od otoczenia, ognisk (…). Bezpośrednim następstwem takiego stanu jest zamieszanie językowe (…) dziś chemik warszawski nie rozumie prawie chemika krakowskiego, a żaden zoolog dzisiejszy, niezna zapasu terminów i nazwisk, używanych przez swoich poprzedników (…) Czyż powinno się obojętnie patrzeć ma zamęt rosnący prawie w oczach, – zamęt zmuszający niecierpliwych do porzucania w pracach naukowych ojczystej mowy?”².

Ta praca przerodziła się z czasem w badania lingwistyczne powiązane z folklorem.³ Majewski interesował się etymologią słów i ich wykorzystaniem w toponimach, przysłowiach i wierzeniach. Te wycieczki w świat przeszłości, początkowo dotyczące historii wyrazów, zmieniły się w wycieczki w świat kultury materialnej. Być może pierwsze swoje wykopaliska opisał 30.04.1892 – „Zabawiliśmy w drodze tydzień. O jeden dzień dłużej niż zamierzałem a to dlatego, żem odnalazł ślady 3ech grobowisk pogańskich i rozkopywałem je. Przywiozłem szczątki znalezione. Uporządkuję je.⁴”

Erazm Majewski w kolejnych latach rozwijał zainteresowanie archeologią. Podróżował i kolekcjonował zabytki, które eksponował początkowo w swoim domu, potem w gmachu Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych. Według prowadzonych przez badacza ksiąg inwentarzowych, w 1915 roku kolekcja zawierała 30 786 pozycji.⁵ Zbiory były udostępnianie szerszej publiczności pod szyldem Muzeum Erazma Majewskiego. Następnie przeniesiono je do Muzeum Narodowego, gdzie Erazm Majewski własnym sumptem wyposażył sale w meble ekspozycyjne, jednak do otwarcia wystawy nie doszło i kolekcja trafiła w 1921 roku do siedziby Towarzystwa Naukowego Warszawskiego w Pałacu Staszica.

W 1899 roku założył rocznik Światowit, którego przez kolejnych trzynaście lat był redaktorem. To jeden z najstarszych i najbardziej znanych polskich tytułów poświęconych archeologii. Współcześnie pismo wydaje Wydział Archeologii UW. To właśnie tam, w 1908 roku Erazm Majewski opublikował „Dziesięcioro przykazań archeologiczno-przedhistorycznych”.

Dopóki stan zdrowia na to pozwalał, sam prowadził badania powierzchniowe. Sponsorował także wykopaliska nowego pokolenia archeologów: Marii Butrymówny, Stefana Krukowskiego, Leona Kozłowskiego czy Mariana Himnera. W 1909 roku współtworzył Komisję Antropologiczną w Towarzystwie Naukowym Warszawskim, której został przewodniczącym, wygłaszał prelekcje i zachęcał do przekazywania znalezisk do swojej kolekcji. Publikował opracowania zabytków, w szczególności narzędzi krzemiennych z pow. stopnickiego. Choć prace te współcześnie mają ograniczony walor naukowy, ówcześnie były pionierskimi próbami ustalenia typologii i terminologii dotyczącej krzemieni.

Rewolucja rosyjska w 1905 roku wzbudziła w nim zainteresowanie problemami społecznymi oraz zagadnieniami ekonomicznymi. Wynikiem jego szerokich studiów z tego zakresu są cztery tomy Nauki o cywilizacji. O tym dziele pisał – „Pracę tę uważam za ostatnie dzieło swoje niejako za syntezę tego, co umysł przez życie całe wchłonął i przetrawił”⁶.

Sprawnie operował piórem i pisał dużo, nie tylko prace naukowe, których opublikował ponad 100, ale też przecierał szlaki polskiej literatury gatunku science-fiction wydając popularne powieści jak Doktor Muchołapski czy Profesor Przedpotopowicz.

Prowadzone od piętnastego roku życia notatniki  dają nam wgląd w życie codzienne Erazma Majewskiego – „Dowiadujemy się, ile ważył w różnych okresach swojego życia i jaki był jego wzrost, że kupił psa rasy leonberger i hodował żółwie, że palił papierosy mimo zakazu lekarzy, grał na skrzypcach, jeździł konno i na bicyklu, chodził na kurs tańca, lubił fotografować, grać w szachy i w bilard, że po pierwszym ataku serca zgolił brodę, że oprócz gromadzenia zabytków archeologicznych kolekcjonował autografy sławnych Polaków”⁷.

W 1919 roku został pierwszym profesorem archeologii w nowo utworzonym Zakładzie Archeologii Przedhistorycznej na Uniwersytecie Warszawskim. Erazm Majewski miał wówczas sześćdziesiąt jeden lat i żadnego, formalnego wykształcenia archeologicznego. Nominację profesorską otrzymał na podstawie bogatego dorobku naukowego. Wtedy już znajdował się w złym stanie zdrowia wskutek wylewu. Zmarł trzy lata później, w 1922 roku. Spuścizna Erazma Majewskiego po perturbacjach wojennych wróciła do Polski, obecnie przechowywana i opracowywana jest w Państwowym Muzeum Archeologicznym w Warszawie.

Jeśli chcecie się dowiedzieć, czy współcześni archeolodzy wciąż kierują się Dekalogiem Majewskiego, okazja do rozmowy nadarzy się już w czerwcu, podczas Europejskich Dni Archeologii 2024. Zachęcamy do udziału w wydarzeniach, które pozwalają na niecodzienny kontakt z zabytkami oraz specjalistami.

1. J. Wrońska, „Archeolodzy warszawscy na początku XX wieku”, Warszawa 1986, s.30. ↩︎
2. E. Majewski, „O “Słowniku nazwisk zoologicznych i botanicznych polskich” Erazma Majewskiego”, Warszawa 1885, s 5. ↩︎
3. Planowany artykuł o wężu w języku i podaniach ludowych określił w notesie jako „Lingwistyczne badanie i folklor” – Notes nr 38 z wpisami odręcznymi Erazma Majewskiego z okresu od 10.10.1891 r.-16.05.1892 r. strona 15, repozytorium cyfrowe PMA-AtoM ↩︎
4. Notes nr 38 z wpisami odręcznymi Erazma Majewskiego z okresu od 10.10.1891 r.-16.05.1892 r. strona 88, repozytorium cyfrowe PMA-AtoM ↩︎
5. M. Krajewska, Erazm Majewski (1858–1922), „Mazowsze Studia Regionalne” 5, 2010, 219–228. ↩︎
6. Notatka w tece „Osobiste I”, Archiwum PMA, cytowana w J. Wrońska, „Archeolodzy warszawscy na początku XX wieku”, Warszawa 1986, s.26. ↩︎
7. M. Krajewska, Spuścizna Erazma Majewskiego w Pracowni Dokumentacji Naukowej Państwowego Muzeum Archeologicznego w Warszawie. W 150 rocznicę urodzin Erazma Majewskiego (1858-1922), „Wiadomości Archeologiczne”, 2008, t. 15, s. 53. ↩︎