W przypadku rejestru zabytków jest to wynik realizacji przez NID zadania publicznego wykonywanego w imieniu Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, polegającego na budowie w NID węzła infrastruktury informacji przestrzennej dotyczącego obszarów chronionych.

Dyrektywa 2007/2/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 14 marca 2007 r., zwana dyrektywą INSPIRE, ma na celu konkretną realizację idei INSPIRE, ustalając podstawowe rozwiązania prawne, zakres tematyczny, zasady funkcjonowania oraz program tworzenia ustanawianej przez tę dyrektywę infrastruktury. Infrastruktura ta powstaje dzięki działaniom Komisji Europejskiej (KE) oraz rządów Państw Członkowskich. Każde z nich zobowiązane jest do zbudowania swojej krajowej infrastruktury informacji przestrzennej, stanowiącej część infrastruktury europejskiej, czyli INSPIRE (Infrastructure for Spatial Information in Europe).

Każde z państw członkowskich zostało zobowiązane do transpozycji dyrektywy INSPIRE do swojego porządku prawnego. W Polsce zobowiązanie to zostało wypełnione przez wejście w życie w dniu 7 czerwca 2010 r. ustawy o infrastrukturze informacji przestrzennej.

W wyniku prac w NID nad wdrożeniem INSPIRE został zdigitalizowany i udostępniony cały rejestr zabytków nieruchomych, ruchomych i archeologicznych. Efekty prac Instytutu w zakresie zabytków nieruchomych i archeologicznych można odnaleźć na portalu mapowym NID (tzw. geoportalu), dostępnym pod adresem mapy.zabytek.gov.pl , który działa od 2015 roku. Każdy zabytek wpisany do rejestru ma tu swoją reprezentację geometryczną oraz jest opisany zestawem atrybutów, wraz z powiązaniem każdego zabytku z odpowiadającą mu dokumentacją wydaną przez Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków. Zasób jest pozyskiwany i gromadzony na bieżąco w bazie danych geoprzestrzennych GIS w miarę przesyłania przez konserwatorów kolejnych decyzji wpisujących zabytek do rejestru, a aktualizacja danych na geoportalu odbywa się w cyklu półrocznym. Portal posiada wiele ciekawych rozwiązań, m.in. macierz kartograficzną i dynamiczną legendę, można tu odnaleźć granice wpisów do rejestru zabytków, użytkownicy mogą tworzyć własne kompozycje mapowe (np. wyświetlanie zabytków na tle ortofotomapy, mapy topograficznej, numerycznego modelu terenu itp.), geoportal posiada także własną wyszukiwarkę zabytków.

Narodowy Instytut Dziedzictwa od 2017 r. rozpoczął też prace zmierzające do digitalizacji zasobu Krajowej Ewidencji Zabytków. Centralna Baza Danych o Zabytkach została rozbudowana o moduł obejmujący ewidencję oraz zostało odpowiednio rozbudowane cyfrowe repozytorium dokumentacji. NID pozyskał środki na ten cel z Programu Operacyjnego Polska Cyfrowa i od listopada 2019 r. prowadzony jest w Instytucie projekt digitalizacji ewidencji zabytków nieruchomych i archeologicznych oraz zasób ewidencji grobów i cmentarzy wojennych.

Dane pozyskane w ramach projektu pod koniec 2021 r. zostały opublikowane na portalu mapy.zabytek.gov.pl, gdzie obok istniejącego dotychczas zasobu rejestru zabytków został przygotowany moduł dedykowany krajowej ewidencji zabytków oraz moduł dedykowany dla zbioru grobów i cmentarzy wojennych. Analogicznie do zasobów rejestru zabytków każdy zabytek ujęty w ewidencji zabytków ma tu swoją reprezentację geometryczną oraz jest opisany zestawem atrybutów, wraz z powiązaniem każdego zabytku z odpowiadającą mu dokumentacją na zlecenie Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków.

Efekty prac związanych z digitalizacją rejestru zabytków oraz krajowej ewidencji zabytków można także odnaleźć na innym portalu przygotowanym i zarządzanym przez NID, czyli portalu zabytek.pl. Portal ten jest portalem popularyzującym polskie zabytki wpisane do rejestru zabytków, ujęte w krajowej ewidencji zabytków, obiekty z listy światowego dziedzictwa UNESCO, obiekty z listy Pomników Historii oraz obiekty znajdujące się w ewidencji grobów i cmentarzy wojennych. Serwis Zabytek.pl w nowoczesny sposób udostępnia informacje o polskich zabytkach wraz z ich opisami, dokumentacją, towarzyszącymi zdjęciami, atrakcyjnymi zasobami cyfrowymi (np. modelami 3D obiektów, chmurami punktów, panoramami 360°, filmami) oraz lokalizacją obiektów. Portal zabytek.pl zintegrowany jest z geoportalem. Każda informacja o lokalizacji obiektu oraz podstawowych cechach zabytku została umieszczona na podstawie szczegółowych informacji zawartych w bazie danych przestrzennych Instytutu. Dodatkowo na portalu Zabytek.pl dla obiektów z krajowej ewidencji zabytków oraz ewidencji grobów i cmentarzy wojennych dostępna jest cała dokumentacja tych ewidencji w postaci skanów dokumentów.

W ramach działań dotyczących digitalizacji zostało także zbudowane centralne repozytorium danych decyzji administracyjnych (skany dokumentacji: rejestru i ewidencji zabytków, ewidencji grobów i cmentarzy wojennych oraz pozwoleń na wywozy zabytków ruchomych za granicę), wdrożone i zarządzane przez NID, dostępne dla instytucji zajmujących się szeroko rozumianą ochroną zabytków i opieką nad zabytkami.

Podstawy prawne

• Ustawa z dnia 23 lipca 2003 roku o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (Dz.U. 2003, Nr 162, poz. 1568 ze zmianami)
• Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 26 maja 2011 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytków, krajowej, wojewódzkiej i gminnej ewidencji zabytków oraz krajowego wykazu zabytków skradzionych lub wywiezionych za granicę niezgodnie z prawem (Dz.U. 2011, nr 113, poz. 661)
• Ustawa z dnia 4 marca 2010 r. o Infrastrukturze Informacji Przestrzennej 
• Dyrektywa 2007/2/WE Parlamentu Europejskiego i Rady