27 marca, w Gdańsku rozpoczęło się doroczne sympozjum Europejskiej Rady Archeologicznej (EAC). O tym, jak kolekcje i archiwa archeologiczne mogą być wykorzystywane do celów naukowych, edukacyjnych i rozwojowych rozmawiali eksperci z całej Europy, dzieląc się swoimi doświadczeniami. Współorganizatorami wydarzenia były Narodowy Instytut Dziedzictwa, Muzeum Archeologiczne w Gdańsku oraz Muzeum Gdańska, które było gospodarzem sympozjum. Wydarzenie objęte zostało patronatem polskiej prezydencji w Radzie UE.
Tematem przewodnim tegorocznego sympozjum EAC było ,,Życie po życiu archiwów archeologicznych – dostępność i ponowne wykorzystanie zbiorów archeologicznych w zarządzaniu dziedzictwem”. W trzech sesjach tematycznych, zaprezentowanych zostało 17 wystąpień, które obracały się wokół zagadnień takich jak zasada FAIR w tworzeniu cyfrowej dokumentacji, potencjał fizycznych archiwów i magazynów archeologicznych oraz inspirowanie się tym zasobem do działań wykraczających poza samą archeologię jako dziedzinę naukową.
Sympozja EAC odbywają się co roku w innym kraju będącym członkiem Rady. Polskę reprezentuje Narodowy Instytut Dziedzictwa, który jest jednym ze współorganizatorów wydarzenia. W tym roku gospodarzem było Muzeum Gdańska, a wydarzenia 27 i 28 marca odbyły się w Dworze Artusa. 29 marca uczestnicy wezmą udział w zwiedzaniu zamku w Malborku oraz zapoznają się z wystawami oraz pracowniami Muzeum Archeologicznego w Gdańsku.
Oficjalne rozpoczęcie 26. sympozjum EAC
Spotkanie 27 marca rozpoczęło się od zgromadzenia walnego członków Europejskiej Rady Archeologicznej. Uczestnicy mieli też okazje wziąć udział w sesjach warsztatowych dotyczących przestępczości przeciwko dziedzictwu, zmian klimatu, zarządzania krajobrazem i gospodarki przestrzennej oraz korzyści jakie archeologia może przynosić społeczeństwu.
O 14:00 oficjalnie zainaugurowano międzynarodowe sympozjum EAC. Uczestników powitała Przewodnicząca Rady, Ann Degraeve.
Następnie głos zabrała dyrektorka NID. Marlena Happach podkreśliła społeczny aspekt użyteczności dokumentacji archeologicznej:
„Ważne jest wypracowanie sposobów zarządzania nie tylko zasobem zabytkowym, ale również kolekcjami i archiwami archeologicznymi, aby zwiększyć ich dostępność i użyteczność dla nauki i dla społeczeństwa. Dane archeologiczne nie mogą być tylko rozproszonym, zamkniętym zbiorem. To bezcenne zasoby, które mogą służyć nauce, edukacji i promocji dziedzictwa. Powinny być łącznikiem pomiędzy naszą przeszłością i przyszłością.“
Oficjalną część zakończyły przemówienia dyrektor Muzeum Archeologicznego w Gdańsku, Ewy Trawickiej oraz dyrektora Muzeum Gdańska, dr hab. Waldemara Ossowskiego.
Sesja 1
Pierwszą sesję zatytułowaną ,,Czym są dane FAIR dotyczące dziedzictwa archeologicznego i czy już potrafimy je stosować?” rozpoczęła prelekcja Juliana Hollaendera, Christin Keller i Philippa von Rummela, podczas której zaprezentowano projekt NFDI4Objects, który skupia ponad 70 instytucji z Niemiec zajmujących się badaniami dziedzictwa materialnego. Cele projektu NFDI4Objects to m.in. zaproponowanie strategii zarządzania danymi, stworzenie warunków do ich trwałego przechowywania, łączenie dyscyplin badawczych, a także tworzenie możliwości wykorzystania danych do celów komercyjnych. Omówione zostały wyzwania związane z jakością i interoperacyjnością danych, a także rola oddolnego zaangażowania społeczności badawczej w tworzenie standardów i narzędzi wspierających zarządzanie danymi w całym ich cyklu życia – od wykopalisk po archiwa.
Następnie zaprezentowane zostały działania Landesamt für Denkmalpflege im Regierungspräsidium Stuttgart (LAD-BW) w zakresie zarządzania cyfrową dokumentacją tworzoną podczas wykopalisk archeologicznych w Badenii-Wirtembergii. Prelegentka, Anna-Marie Dürr, poruszyła m.in. kwestie przetwarzania i archiwizacji starszych zbiorów danych, które często mają niejednolite formaty. Celem LAD-BW jest stworzenie standardów dotyczących modelu danych, struktury folderów, formatów tworzonych plików, danych GIS, metadanych czy struktury raportów z badań.
Yiu-Kang Hsu zaprezentował działania Deutsches Bergbau-Museum Bochum (DBM) zmierzające do wdrażania International Generic Sample Number (IGSN ID) jako standardu dla próbek archeologicznych i archeometrycznych. Jednym z celów standaryzacji metadanych jest ich łatwiejsze powiązanie z wynikami badań i publikacjami naukowymi.
Po prezentacji niemieckich doświadczeń związanych z cyfrowymi zasobami dokumentacyjnymi przyszedł czas na perspektywę węgierską. Gabor Viragos opowiedział o projekcie Hungarian Archaeology Database, czyli internetowej bazie danych tworzonej przez Hungarian National Museum Public Collection Centre w ramach europejskiego projektu ARIADNE. Baza ta ma na celu gromadzenie i udostępnianie informacji o wszystkich zarejestrowanych stanowiskach archeologicznych na Węgrzech, w tym metadanych, dokumentacji terenowej oraz raportów naukowych. Prelegent wspomniał o możliwościach wykorzystania sztucznej inteligencji w analizie danych, dużo uwagi poświęcił również problemom związanym z bezpieczeństwem danych cyfrowych.
Przenosząc się na grunt brytyjski Jen Parker Wooding i Amanda Forster przedstawiły projekt Dig Digital Toolkit realizowany przez Archaeological Archives Forum i zarządzany przez DigVentures we współpracy z Chartered Institute for Archaeologists (CIfA). Projekt powstał we współpracy z praktykami, aby stworzyć narzędzia do zarządzania danymi, które będą intuicyjne, użyteczne i łatwe do nauczenia się. W efekcie powstały wskazówki do opracowania danych zawierające m.in. reguły nazywania plików, wyboru danych do archiwizacji czy tworzenia metadanych w trakcie projektu.
Sesja 2
W trakcie sesji drugiej prelegenci podjęli się odpowiedzi na pytanie ,,Jak maksymalnie wykorzystać fizyczne archiwa archeologiczne?”.
Peter McKeague skupił się na sposobach usprawnienia tworzenia dokumentacji i prezentacji podwodnych stanowisk archeologicznych, które w porównaniu z dziedzictwem lądowym napotykają liczne wyzwania w zakresie dostępności. Prelegent postulował lepsze powiązanie katalogów muzealnych z rejestrami wraków oraz rozwój interaktywnych metod prezentacji, takich jak wirtualne nurkowanie i filmy z podwodnych badań. Szczególną uwagę zwrócił na wykorzystanie nowoczesnych technologii, w tym tworzenie modeli 3D, które mogą znacząco zwiększyć zaangażowanie społeczne. W duchu zasady “measure once, use many times” podkreśli potencjał lepszego wykorzystania archiwów cyfrowych.
Następnie Rachel Barrett zaprezentowała system archiwizacji dokumentacji archeologicznej w Irlandii. Prelegentka zwróciła uwagę na brak ujednoliconych wytycznych dotyczących przechowywania dokumentacji z wykopalisk oraz przedstawiła działania podjęte przez NMS Archive w celu ich opracowania we współpracy z sektorem archeologicznym. Ważnym elementem tego procesu stało się wprowadzenie procedur i standardów deponowania dokumentacji, a także zapewnienie badaczom pudeł, pod warunkiem sporządzenia katalogu zgodnie z określonym formatem.
Również w Islandii przez długi czas mierzono się z brakiem standardów archiwizacji danych. Pierwsze standardy baz danych wprowadzono dopiero około 10 lat temu, a ich aktualizacje w 2014 i 2023 roku poprawiały jakość i łatwość przygotowania dokumentacji. Standaryzacja poprawiła dostępność danych i funkcjonalność baz zarówno dla badaczy, jak i społeczeństwa, eliminując wcześniejszą różnorodność metod archiwizacji. Mimo tych postępów wciąż istnieją wyzwania związane z optymalizacją procesów, o których mówili Ármann Guðmundsson i Hrönn Konráðsdóttir.
Nathalie Vossen zaprezentowała wyniki 10-letniego monitoringu dostępności magazynów archeologicznych w Holandii. Zgodnie z Dutch Heritage Act, każda prowincja musi przechowywać znaleziska archeologiczne oraz dokumentację wykopaliskową w warunkach zapewniających ich długoterminowe przetrwanie i dostępność. Choć istnieją jasne wytyczne dotyczące ochrony zbiorów, regulacje dotyczące ich dostępności są mniej precyzyjne.
Nowoczesne podejście do zarządzania “immovable heritage depots” w Belgii omówiły Lien Lombaert i Lieselotte Desnerck , Są to wyjątkowe przestrzenie, w których przechowuje się obiekty usunięte z pierwotnych lokalizacji. Heritage Depot Ename, magazyn zlokalizowany na terenie dawnego opactwa benedyktyńskiego, łączy funkcję przechowywania z przestrzenią edukacyjną i wystawienniczą. Aby zwiększyć zaangażowanie społeczności, organizowane są tam letnie staże dla studentów archeologii, podczas których przygotowują oni ekspozycje rozmieszczane w przestrzeniach publicznych w pobliżu stanowisk archeologicznych. Towarzyszą im wydarzenia, które pomagają mieszkańcom odkrywać historię ich najbliższego otoczenia.
Prezentacja Sophie Denoël skupiła się na nowoczesnym zarządzaniu archiwami archeologicznymi w Walonii, które mierzą się z wyzwaniami klimatycznymi, zmianami prawnymi oraz transformacją cyfrową. Szczególną uwagę poświęcono katastrofalnym powodziom z 2021 roku. Prelegentki przedstawiły działania ratunkowe oraz plany budowy nowoczesnego repozytorium, spełniającego najwyższe standardy ochrony i dostępności. Poruszyły też temat transformacji cyfrowej, obejmującej digitalizację zbiorów, wdrażanie Data Management Plans (DMPs) oraz wykorzystanie nowoczesnych technologii, takich jak AI, rzeczywistość rozszerzona i modele 3D, co ma na celu wzbogacenie procesu archiwizacji i popularyzacji dziedzictwa archeologicznego.
Sesja 3
Trzecia sesja zatytułowana została ,,Poza archeologią – wartość archiwów archeologicznych”, inspirując do poszukiwania również poza-naukowych sposobów wykorzystania dokumentacji z badań.
Ostatnią sesję rozpoczęła Agnieszka Oniszczuk z Narodowego Instytutu Dziedzictwa, która przedstawiła strategię promocji dziedzictwa archeologicznego skoncentrowaną wokół jednego, wybranego stanowiska. Nawiązała do doświadczeń przy realizacji projektu TRIQUETRA, finansowanego ze środków UE, który bada sposoby oceny i minimalizowania zagrożeń klimatycznych dla dziedzictwa kulturowego Prezentacja pokazała, jak “stare” archiwa mogą stać się punktem wyjścia do tworzenia nowych narracji, łączących lokalną społeczność wokół konkretnego miejsca i budując jej poczucie tożsamości z dziedzictwem. Podkreśliła także, że choć nowoczesne technologie wizualne oferują atrakcyjne sposoby prezentacji dziedzictwa, często są one kosztowne i poza zasięgiem mniejszych instytucji.
Barney Sloane omówił przykłady zastosowania danych archiwalnych w badaniach nad ewolucją człowieka, chorobami i patogenami, historią medycyny oraz bioróżnorodnością. Prelegent podkreślił, że archiwa zawierają niezastąpione materiały źródłowe, których analiza może przynieść nowe spojrzenie na kluczowe aspekty przeszłości. Aby w pełni wykorzystać społeczną wartość archeologii, konieczne jest lepsze zintegrowanie badań archiwalnych z innowacyjnymi kierunkami naukowymi i aktywne promowanie ich jako dobra publicznego.
Prelekcja Pauliny Florjanowicz z Narodowego Instytutu Muzeów dotyczyła znaczenia badań nad historią archeologii. Choć nauka ta skupia się na rekonstrukcji przeszłości, często pomija refleksję nad własną historią. Wystąpienie skupiło się na polskim kontekście, w którym polityka dotycząca archeologii była silnie kształtowana przez zmiany polityczne i wydarzenia historyczne. Wykorzystanie danych archiwalnych w procesie decyzyjnym może pomóc w budowaniu bardziej zrównoważonej archeologii społecznej, która nie tylko czerpie z przeszłości, ale świadomie kształtuje swoją przyszłość.
Transport Infrastructure Ireland (TII) od 2001 roku nadzorowało ponad 2 000 badań archeologicznych realizowanych w ramach budowy infrastruktury dróg i transportu publicznego. James Eogan opowiedział o inicjatywie, w ramach której udostępniono ponad 2 600 raportów z wykopalisk, skany 3D, dane geofizyczne oraz publikacje naukowe dotyczące tych wykopalisk. W ostatnich latach TII wprowadziło obowiązek dostarczania ustandaryzowanych zbiorów danych w otwartym formacie .csv, obejmujących informacje o wykopaliskach, datowaniu radiowęglowym czy dendrochronologii. Liczba dostępnych zbiorów stale rośnie, a w przyszłości planowane jest rozszerzenie archiwum o nowe kategorie, m.in. zooarcheologię i archeologię środowiskową.
Projekt 5Dculture, realizowany przez 24 miesiące z udziałem dwunastu partnerów z sektorów dziedzictwa kulturowego, muzealnictwa i mody, miał na celu zwiększenie wykorzystania zasobów 3D w edukacji, turystyce i sektorach kreatywnych. O projekcie opowiedział Anthony Corns. Udało się opracować ulepszony proces przetwarzania modeli 3D wzbogacony o metadane i strategię długoterminowego przechowywania. The Discovery Programme, mający doświadczenie w cyfrowej dokumentacji 3D, podjął badania nad nowymi sposobami wykorzystania tych zasobów, m.in. w turystyce, edukacji, grach komputerowych i zarządzaniu dziedzictwem.
Jiri Unger zaprezentował innowacyjne podejście do wykorzystania archiwów archeologicznych w cyfrowym storytellingu. Argumentował, że można przekształcić statyczne materiały archiwalne w dynamiczne i angażujące narzędzia edukacyjne, które zwiększają dostępność dziedzictwa dla różnych grup odbiorców. Przykładem mogą być animowane rekonstrukcje cyfrowe.
Organizacja 26. Sympozjum Europejskiej Rady Archeologicznej finansowana jest ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Współorganizatorami wydarzenia są Narodowy Instytut Dziedzictwa, Muzeum Archeologiczne w Gdańsku oraz Muzeum Gdańska.
Wydarzenie objęte jest patronatem polskiej prezydencji w Radzie UE.
