Narodowy instytut dziedzictwa

"Zamość - historyczny zespół miasta w zasięgu obwarowań XIX wieku" uznany został za Pomnik Historii zarządzeniem Prezydenta RP z 8 września 1994 r. (Monitor Polski, nr 50 z 1994 r., poz. 426).

Do pobrania: zarządzenie.pdf

Miasto położone jest na pd.-wsch. skraju Wyżyny Lubelskiej, w obrębie Padołu Zamojskiego, zajmując płaskie wyniesienie nad doliną rozlewisk rzek Łabuńki i Topornicy.

Zespół zabytkowy obejmuje układ miasta wraz z fortyfikacjami ukształtowanymi od XVI do XIX w. Granica obszaru uznanego za pomnik historii przebiega od ul. Piłsudskiego, wzdłuż Parku Miejskiego (wyłączając Urząd Wojewódzki), następnie ulicami Okopową i Krysińskiego aż do rzeki Łabuńki, ujmując Rotundę wraz z drogą dojazdową na grobli, dalej przecina ul. Szczebrzeską, włączając się w ul. Podgroble, przecina ul. Królowej Jadwigi, a następnie kontynuowana jest z biegiem ulic Sadowej i Studziennej.
Zamość położony jest przy krajowej drodze nr 17, łączącej Warszawę z przejściem granicznym w Hrebennem.
Odległości: 250 km od Warszawy, 90 km od Lublina, 125 km od Lwowa.

Idealne pod względem struktury przestrzennej i organizacyjnej, wielofunkcyjne miasto – twierdza, założył w 1580 r. kanclerz wielki koronny hetman Jan Zamoyski, wg proj. włoskiego architekta Bernarda Morando. Nawiązywało do wzorów włoskich z poł. XVI w., tj. działalności Pietro Cataneo i Sanmichele. Stało się jedną z najwybitniejszych realizacji europejskiej późnorenesansowej myśli urbanistycznej. Jego plan uwzględniał dwa sprzężone elementy – rezydencję i miasto, ujęte wspólnym obwodem obronnym o 7 bastionach połączonych kurtynami. Zaplanowana fuzja dwóch różnych zespołów – szachownicowego miasta oraz rezydencji z własnym wewnętrznym obwarowaniem bastejowym, na równi z warunkami terenowymi zadecydowały o odstąpieniu od ścisłej geometrii. Oś podłużną wyprowadzono z zamku, podkreślając ją arterią komunikacyjną przecinającą pośrodku Rynek Wielki. Północ miasta z południem spięto osiami poprzecznymi, łącząc w części zachodniej gmach Akademii z zespołem kolegiaty, w centrum – Rynek Solny z Rynkiem Wodnym. Do najważniejszych akcentów architektonicznych należały: zamek, Akademia, kolegiata i ratusz. Zabudowa mieszkalna na regularnych działkach, uzyskała reprezentacyjną formę architektoniczną, zwłaszcza w podcieniowych ciągach pierzei rynkowych. Wzory włoskie nabrały tu cech lokalnych, np. w postaci rozpowszechnionych w Polsce attyk, czerpiących z motywów architektonicznych pochodzenia niderlandzkiego. W rezultacie polityki hetmana Zamoyskiego sprowadzania do miasta wielonarodowościowej grupy kupców i rzemieślników, zgodnie koegzystowały kościoły różnych wyznań – prawosławny, grecki i ormiański oraz bożnica. Pojawiały się kolejne katolickie zespoły sakralne, o imponująco bogatej szacie architektonicznej, przeznaczone dla zgromadzeń franciszkanów, bonifratrów, reformatów i klarysek. Masywne bastionowe umocnienia miasta otwierały się ku głównym szlakom komunikacyjnym trzema bramami o funkcjach reprezentacyjno – obronnych: Lubelską, Lwowską i Szczebrzeszyńską. Całość otoczono fosą oraz zalewą wodną od zachodu i południa. Późnorenesansowa twierdza bastionowa stanowiła na gruncie polskim całkowitą nowość techniczną, rozpowszechnioną dopiero w następnym stuleciu.

Twierdza Zamość przez wieki unowocześniana, w 1821 r. została odsprzedana przez Zamoyskich rządowi Królestwa Polskiego. Otrzymała wówczas status „twierdzy krajowej”, a konsekwencją tej decyzji była jej generalna modernizacja przeprowadzona w latach 1821 – 1831 pod kierunkiem wybitnego fortyfikatora gen. Jana Mallet – Malletskiego. Historyczne budowle utraciły wówczas w znacznym stopniu cechy pierwotne, m. in. usunięto wspaniałe attyki. Rozbudowa umocnień zewnętrznych twierdzy spowodowała konieczność wprowadzenia dodatkowych wjazdów do miasta. Zatem obok starych Bram - Lubelskiej i Lwowskiej, pojawiła się Brama Lubelska Nowa oraz Lwowska Nowa, otrzymując cechy stylowe tzw. militarnego empiru. Wysiedlona z centrum miasta ludność cywilna osiadła na dawnym Przedmieściu Lwowskim, gdzie utworzono Nową Osadę, późniejsze Nowe Miasto. Pomimo kontynuowania modernizacji twierdzy w l. 30. i 40. XIX w., dosyć niespodziewanie, w 2 poł. stulecia oceniono ją jako przestarzałą i zadecydowano o skasowaniu (1866 r.). Z miejsca rozpoczął się proces likwidacji elementów obwodu fortyfikacyjnego. Tak zakończyła się bojowa rola Twierdzy, która kilkakrotnie dzielnie stawiała czoła nieprzyjaciołom, jak choćby w 1648 r., podczas oblężenia przez wojska kozackie i tatarskie pod wodzą B. Chmielnickiego, w 1656 r. w czasie oblegania przez Szwedów pod dowództwem Karola X Gustawa czy podczas powstania listopadowego, jako ostatni w kraju punkt oporu dowodzony przez gen. Jana Krysińskiego.
Po ustąpieniu ograniczeń wojskowych pod k. XIX w. nastąpiło ożywienie Zamościa jako miejskiego ośrodka administracyjno – gospodarczego.

Świadomość wyjątkowej wartości zabytkowej miasta - twierdzy spowodowała, że już w okresie międzywojennym zapoczątkowano proces odbudowy niszczejących fortyfikacji. Na przełomie lat 20. i 30. przeprowadzono pierwsze prace restauracyjne przy obydwóch Bramach Lwowskich (T. Zaremba i M. Wtorzecki). W 1936 r. renesansowy zespół miasta – twierdzy Zamość uznano oficjalnie za zabytek i objęto ścisłą ochroną konserwatorską. Kolejnymi pracami konserwatorskimi przy Bramie Lwowskiej Starej kierował w l. 1938 – 39 profesor Politechniki Warszawskiej arch. J. Zachwatowicz. Po II wojnie światowej, w l. 70. i 80. przeprowadzono kompleksową restaurację w związku z zamierzonym wpisaniem Zamościa na Listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO (1992 r.). Podjęto wówczas rewaloryzację założenia architektoniczno - przestrzennego łącznie z fortyfikacjami. Główne prace badawcze, projektowe i wykonawcze realizowano w ramach oddziałów Warszawskiego, Lubelskiego i Zamojskiego PP PKZ oraz WPBK, potem KBK.

O randze Zamościa decydują nie tylko niekwestionowane walory architektoniczno – urbanistyczne i militarne, ale również niepowtarzalny klimat miejsca, na który składa się zarówno malowniczy krajobraz roztoczański, jak i wyjątkowa otwartość oraz uprzejmość zamojszczan, świadomych dziedzictwa wielkiej tradycji.

http://www.zamosc.pl/