Przy zabytkach nieruchomych prowadzone być mogą dwa różne rodzaje badań: badania konserwatorskie i badania architektoniczne.
Badania konserwatorskie, w świetle art. 3 pkt 9 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (dalej zwanej: u.o.z.o.z.), stanowią działania mające na celu rozpoznanie historii i funkcji zabytku, ustalenie użytych do jego wykonania materiałów i zastosowanych technologii, określenie stanu zachowania tego zabytku oraz opracowanie diagnozy, projektu i programu prac konserwatorskich, a jeżeli istnieje taka potrzeba, również programu prac restauratorskich. Z kolei badania architektoniczne, w myśl art. 3 pkt 10 u.o.z.o.z., to działania ingerujące w substancję zabytku, mające na celu rozpoznanie i udokumentowanie pierwotnej formy obiektu budowlanego oraz ustalenie zakresu jego kolejnych przekształceń.
Prowadzenie badań konserwatorskich lub badań architektonicznych przy zabytku nieruchomym wpisanym do rejestru zabytków, zgodnie z art. 36 ust. 1 pkt 3 i 4 u.o.z.o.z. wymaga uzyskania pozwolenia wojewódzkiego konserwatora zabytków.
Tryb i sposób wydawania przedmiotowych pozwoleń reguluje rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 27 lipca 2011 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, robót budowlanych, badań konserwatorskich, badań architektonicznych i innych działań przy zabytku wpisanym do rejestru zabytków oraz badań archeologicznych (dalej zwane rozporządzeniem), gdzie w § 3 wskazano wymagane elementy wniosku o wydanie pozwolenia na prowadzenie badań konserwatorskich lub badań architektonicznych, zaś w § 14 określono obligatoryjne oraz fakultatywne składniki pozwolenia na prowadzenie tych badań.
W § 22 rozporządzenia określone zostały nadto kwalifikacje, jakie powinny posiadać osoby uprawnione do prowadzenia badań konserwatorskich przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków. Badania te może prowadzić, w zakresie specjalności określonej w dyplomie ukończenia studiów, osoba, która posiada tytuł zawodowy magistra uzyskany po ukończeniu studiów wyższych:
1) na kierunku konserwacja i restauracja dzieł sztuki lub
2) w specjalności w zakresie konserwacji zabytków
- oraz odbyła po ukończeniu tych studiów co najmniej 12-miesięczną praktykę zawodową w zakresie konserwacji lub badania zabytków wpisanych do rejestru zabytków.
W przypadku dziedzin nieobjętych programem studiów wyższych, prace konserwatorskie, prace restauratorskie oraz badania konserwatorskie może prowadzić osoba, która posiada:
1) świadectwo ukończenia szkoły średniej zawodowej oraz tytuł zawodowy albo wykształcenie średnie i dyplom potwierdzający posiadanie kwalifikacji zawodowych w zawodach odpowiadających danej dziedzinie lub
2) dyplom mistrza w zawodzie odpowiadającym danej dziedzinie
- oraz odbyła co najmniej 5-letnią praktykę zawodową w zakresie konserwacji lub badania zabytków wpisanych do rejestru zabytków.
Z kolei w myśl § 25 rozporządzenia, badania architektoniczne przy zabytkach wpisanych do rejestru zabytków może prowadzić osoba, która:
1) posiada tytuł zawodowy magistra inżyniera uzyskany po ukończeniu studiów wyższych na kierunku architektura lub
2) posiada tytuł zawodowy magistra uzyskany po ukończeniu studiów wyższych na kierunku, w ramach którego zaliczyła przedmiot obejmujący treścią kształcenia prowadzenie badań architektonicznych, w wymiarze nie mniejszym niż 60 godzin, lub
3) ukończyła studia podyplomowe w zakresie prowadzenia badań architektonicznych
- oraz odbyła po ukończeniu tych studiów co najmniej 6-miesięczną praktykę zawodową w zakresie wykonywania tych badań.
Szczególną regulację w zakresie prowadzenia badań przy zabytkach nieruchomych zawiera art. 30 u.o.z.o.z., który ustanawia prawny obowiązek udostępnienia przez właściciela lub posiadacza zabytku nieruchomego bądź nieruchomości o cechach zabytku tego zabytku bądź nieruchomości wykonawcy badań w celu ich przeprowadzenia. W przypadku odmowy udostępnienia zabytku nieruchomego bądź nieruchomości, zgodnie z art. 30 ust. 2 u.o.z.o.z., wojewódzki konserwator zabytków może wydać decyzję nakazującą właścicielowi lub posiadaczowi udostępnienie tego zabytku bądź nieruchomości, na czas niezbędny do przeprowadzenia badań, jednak nie dłuższy niż 3 miesiące od dnia, w którym decyzja stała się ostateczna. Za szkody wyrządzone w związku z prowadzeniem powyższych badań, w myśl art. 30 ust. 3 u.o.z.o.z., przysługuje odszkodowanie na zasadach określonych w Kodeksie cywilnym.
WYBIERZ WOJEWÓDZTWO 
