Jak łączyć system prewencji, nowe technologie i dostępne fundusze, by skutecznie chronić zabytki przed skutkami zmian klimatu? W dniach 11-13 marca w Bratysławie odbyła się międzynarodowa konferencja „Preventing by Maintaining”, poświęcona prewencyjnej ochronie dziedzictwa kulturowego. W wydarzeniu wzięli udział eksperci z całej Europy. Narodowy Instytut Dziedzictwa reprezentowali zastępca dyrektora Natalia Dzieduszycka oraz specjaliści Instytutu, którzy zdobywali wiedzę w zakresie systemów konserwacji zapobiegawczej. Na konferencji byli także obecni członkowie organizacji Monumentenwacht, która od 50 lat skutecznie zapobiega degradacji zabytków w Belgii i Holandii.
Co to jest Monumentenwacht?
Monumentenwacht (Monument Watch) to organizacja zajmująca się prewencyjną konserwacją dziedzictwa architektonicznego, finansowana w większości przez rząd Belgii i samorządy lokalne. Jej działalność opiera się na zasadzie “lepiej zapobiegać niż leczyć”, a zespół ekspertów monitoruje stan budynków, wskazuje potencjalne zagrożenia, oferuje rozwiązania minimalizujące ryzyko degradacji
i przeprowadza drobne naprawy. Właściciele i użytkownicy budynków zabytkowych mogą dołączyć jako członkowie, co zapewnia im dostęp do regularnych usług inspekcyjnych oraz wytycznych konserwatorskich po preferencyjnych stawkach. Na podstawie raportów mogą oni ubiegać się
o dotacje na utrzymanie obiektów.
Model Monumentenwacht stał się inspiracją dla podobnych inicjatyw w Europie, pokazując, jak regularne i przystępne cenowo działania konserwatorskie mogą stanowić alternatywę dla kosztownych remontów generalnych, skutecznie chroniąc architektoniczne dziedzictwo kulturowe dla przyszłych pokoleń.
Jaka jest rola NID?
Poprzez udział w konferencji eksperci Narodowego Instytutu Dziedzictwa poszerzali swoją wiedzę specjalistyczną o funkcjonowaniu modelu Monumentenwacht oraz zidentyfikowali elementy, które mogłyby stać się rozszerzeniem funkcjonującego w Polsce systemu ochrony zabytków. Przedstawiciele Instytutu aktywnie uczestniczyli w panelach dyskusyjnych dotyczących praktycznego wdrażania systemów konserwacji zapobiegawczej, co umożliwiło im pogłębienie kompetencji i bezpośrednią wymianę doświadczeń z międzynarodowymi specjalistami. Szczególny nacisk został położony na analizę doświadczeń i perspektyw innych krajów europejskich, które skutecznie wdrożyły efektywne systemy konserwacji zapobiegawczej, co będzie nieocenione w rozwijaniu wiedzy potrzebnej do oceny możliwości wprowadzenia podobnych rozwiązań w kontekście zarządzania dziedzictwem kulturowym. Wyjazd realizowany był w ramach bilateralnego projektu ,,Cultural Heritage and the Climate Changes. New perspectives” finansowanego z funduszy EEA i Norweskich Mechanizmów Finansowych.
Program konferencji
Uczestnicy podczas konferencji skupili się na kluczowych wyzwaniach współczesnej ochrony dziedzictwa kulturowego. Pierwszego dnia omówiona została rola prewencji w konserwacji zabytków – w tym model Monumentenwacht, który od 50 lat udowadnia, że systematyczne przeglądy i drobne naprawy minimalizują konieczność późniejszych kosztownych prac remontowych oraz konserwatorskich.
Drugi dzień poświęcony został nowym technologiom w ochronie dziedzictwa, takim jak drony, sztuczna inteligencja czy cyfrowe platformy (np. HeritageCare), które umożliwiają precyzyjne monitorowanie stanu budynków i wczesne wykrywanie zagrożeń. Zaprezentowano również case studies z Polski i Słowacji, w tym efekty programu Promonumenta oraz strategie walki
z ekstremalnymi zjawiskami pogodowymi, takimi jak powodzie czy susze.
Trzeciego dnia uczestnicy pojechali do Banskiej Štiavnicy – zabytkowego miasta górniczego wpisanego na Listę światowego dziedzictwa kulturowego UNESCO. Uczestnicy zwiedzili m.in. Kalwarię, Stary Zamek z XIII w., gdzie poznali metody ochrony przed wilgocią i korozją, oraz skansen górniczy z autentycznymi podziemnymi chodnikami, ilustrującymi historyczne techniki wydobywcze i współczesne rozwiązania konserwatorskie.
Warsztaty i panele dyskusyjne dotyczyły także współpracy z właścicielami zabytków
i społecznościami lokalnymi, w tym komunikacji, systemów finansowania (dotacje, ulgi podatkowe) oraz angażowania wolontariuszy. Poruszono również mechanizmy finansowe, takie jak programy Interreg Polska-Słowacja czy EEA, Norweskie Mechanizmy Finansowe, które wspierają projekty adaptacji zabytków do zmian klimatu.
W trakcie konferencji zaprezentowano także wyniki projektów współfinansowanych z programu FEnIKS, takich jak modernizacja systemów odwodnień w zabytkowych obiektach czy digitalizacja dziedzictwa z wykorzystaniem dronów i skanerów 3D.
