Realizując zadania statutowe Narodowy Instytut Dziedzictwa formułuje opinie i ekspertyzy dotyczące działań przy zabytkach na rzecz organów administracji publicznej prowadzących sprawy z zakresu ochrony zabytków: Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, Wojewódzkich Urzędów Ochrony Zabytków, konserwatorów działających w strukturach samorządów i diecezji, Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad oraz Policji, Prokuratury i Sądów.

W strukturze organizacyjnej NID ekspertyzy i analizy dotyczących różnych grup zabytków przygotowywane są w działach merytorycznych oraz Oddziałach i Pracowniach Terenowych Narodowego Instytutu Dziedzictwa, koordynowanych przez Pełnomocnika Dyrektora ds. wydawania opinii i ekspertyz z zakresu ochrony zabytków i opieki nad zabytkami. W skali roku wykonuje się od 300 do 550 opinii.

Opinie i ekspertyzy formułowane dla Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego dotyczą w przeważającej części oceny stopnia zachowania wartości zabytkowych obiektów i obszarów w związku z prowadzonymi postępowaniami administracyjnymi w sprawach skreśleń zabytku z rejestru, postępowaniami odwoławczymi od rozstrzygnięć konserwatorskich organów administracyjnych pierwszej instancji oraz nagród za przypadkowe odkrycie zabytków archeologicznych. Natomiast ekspertyzy i analizy wykonywane na potrzeby wojewódzkich oraz samorządowych konserwatorów zabytków dotyczą przede wszystkim oceny wartości zabytkowych obiektów w kontekście zasadności objęcia ich ochroną konserwatorską poprzez wpis do rejestru zabytków, wprowadzania nowej zabudowy w zabytkową przestrzeń, szerokiego spektrum spraw związanych z prowadzeniem prac remontowych i modernizacyjnych przy zabytkach, podziałów nieruchomości i terenów zabytkowych, formułowania wytycznych konserwatorskich w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego czy też zagadnień związanych z włączaniem bądź wyłączaniem obiektu z ewidencji zabytków. Inną kategorię opinii stanowią te wykonywane na rzecz Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad na podstawie porozumienia zawartego pomiędzy NID a GDDKiA w dniu 22.08.2018 r. Dotyczą one wyłącznie badań archeologicznych zlecanych przez GDDKiA w związku z budową i modernizacją infrastruktury drogowej. Przygotowywane opinie związane są głównie z powstającymi opracowaniami wyników badań archeologicznych.

Opinie i ekspertyzy przygotowywane są także na rzecz organów Policji, Sądów i Prokuratury. Ich tematyka związana jest z zagadnieniami dotyczącymi przestępczości przeciwko zabytkom.

Opracowywane opinie i ekspertyzy są istotnym elementem tworzenia i wdrażania przez Narodowy Instytut Dziedzictwa standardów postępowania konserwatorskiego w obszarze ochrony zabytków oraz prowadzonego monitoringu obiektów zabytkowych na terenie kraju. Dotyczą wielu dziedzin, wymagających szerokiej wiedzy z zakresu historii sztuki, konserwatorstwa, urbanistyki, architektury i budownictwa oraz archeologii, zabytkowego krajobrazu i zieleni. Posiadają różny, a często bardzo duży stopień skomplikowania, wymagający nierzadko rozległych badań i analiz oraz dogłębnego rozpoznania obiektów w zakresie historycznym i architektonicznym. Wykonywane są przez grono specjalistów stanowiących zaplecze eksperckie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz urzędów konserwatorskich, służąc pomocą w rozwiązywaniu najtrudniejszych i najbardziej skomplikowanych zagadnień merytorycznych. Ekspertyzy i analizy konserwatorskie sporządzane w Narodowym Instytucie Dziedzictwa stanowią kluczowy element w postępowaniach administracyjnych dotyczących ochrony zabytków, często decydujący o przyjętym kierunku ostatecznych rozstrzygnięć.

W ramach działań statutowych Narodowy Instytut Dziedzictwa opracowuje także dokumentacje typu studialnego i przedprojektowego:

• Studium ochrony wartości kulturowych zabytkowego obszaru – jest profesjonalnym źródłem informacji o zabytkach, spełniającym podstawową rolę w kształtowaniu polityki konserwatorskiej zarówno przez organy ochrony zabytków jak i przez jednostki samorządu terytorialnego. Dokumentacja zawiera aktualne rozpoznanie zasobu zabytkowego obszaru objętego opracowaniem, katalog obiektów zabytkowych wg obowiązujących form ochrony zabytków, analizy rozwoju przestrzennego i struktury urbanistycznej/krajobrazowej wraz z waloryzacją zachowanych elementów składowych, a także wypracowane wnioski konserwatorskie do ochrony tych elementów, które posiadają wartości zabytkowe. Studium składa się z części tekstowej i odpowiadającej jej części graficznej. Wnioski konserwatorskie przeniesione na formę graficzną stanowią materiał wyjściowy do opracowania zakresu ochrony zabytków w studiach uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy oraz redakcji ustaleń w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. Studium jest także źródłem wiedzy dla opracowania gminnych programów opieki nad zabytkami, planów zagospodarowania przestrzennego województwa oraz bazą do tworzenia przez gminę parków kulturowych.
• Studium konserwatorsko-krajobrazowe – dokumentacja ma celu określenie wartości krajobrazu kulturowego, zdiagnozowanie istniejących bądź potencjalnych zagrożeń, które miałyby wpływ na utratę tych wartości oraz poszukiwanie optymalnych rozwiązań dla jego ochrony. Studium zawiera inwentaryzację krajobrazu, granice ochrony, analizy powiązań widokowych, waloryzację, wskazania do jego kształtowania oraz wnioski konserwatorskie. (link do spisu studiów) W NID wypracowano także jeden wspólny wzorzec opracowania studialnego dla wszystkich cerkwi będących częścią wpisu Drewnianych cerkwi w polskim i ukraińskim regionie Karpat na Listę światowego dziedzictwa UNESCO. Rolą studium jest poszerzenie wiedzy o tych obiektach i ich historycznym otoczeniu (krajobrazie), wskazanie problemów i specyfiki zarządzania takimi obiektami oraz optymalnych metod ich rozwiązywania, a także określenie wytycznych konserwatorskich i wniosków realizacyjnych, mających za zadanie wypracowanie modelu długoterminowych działań na rzecz polepszenia stanu zachowania tych szczególnych zabytków. 
• Dokumentacja rewaloryzacji parków i ogrodów – opracowywana jest w NID tylko w zakresie analityczno – studialnym. To studium historyczno-kompozycyjne stanowi podstawę do prac projektowych przy zabytkowym parku i ogrodu, zawiera bowiem wnioski konserwatorskie do jego rewaloryzacji.

Do 2023 roku Narodowy Instytut Dziedzictwa przygotował 318 studiów i dokumentacji dotyczących obszarów zabytkowych. Poniżej prezentujemy listę publikacji w kolejności alfabetycznej. Dostęp do poszczególnych opracowań możliwy jest na miejscu, w Archiwum NID oraz w Oddziałach Terenowych. Zasady udostępniania zasobów analogowych przedstawione są tutaj.

Wykaz opracowań studialnych Narodowego Instytutu Dziedzictwa