Wielki Tydzień w Polsce – od Niedzieli Palmowej po Niedzielę Wielkanocną – pełen jest obrzędów, które przekazują nie tylko wiarę, ale też kultywują lokalne, unikatowe tradycje, które są świadectwem bogatej kultury.
Wielkanoc to święto chrześcijańskie bardzo mocno zakorzenione w polskiej kulturze. Charakteryzuje się bogactwem różnorakich zwyczajów i obrzędów. Obok treści religijnych w obchodach Wielkanocy znajdujemy także liczne zwyczaje wiosenne, wegetacyjne czy rolnicze.
Piękne procesje z palmami i konkurs na najpiękniejszą palmę na Kurpiach, straże grobowe zwane Turkami, widowiska pasyjne Wielkiego Tygodnia czy procesyjny objazd pól na Górnym Śląsku – te i inne tradycje wielkanocne wpisane są na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego i do Krajowego rejestru dobrych praktyk w ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego. Więcej o nich przeczytasz poniżej.
Palma wielkanocna
Wielki Tydzień rozpoczyna Niedziela Palmowa, która upamiętnia triumfalny wjazd Jezusa do Jerozolimy i przypomina o palmach, którymi witano Mesjasza. To właśnie palma – symbol odrodzenia i zwycięstwa – jest głównym elementem tej tradycji.
W regionie etnograficznym Kurpie Zielone palmy przybierają unikalną formę. Wyróżniają się bogactwem barwnych kwiatów z bibuły, które nawiązują do lokalnej roślinności. Istotny jest kolor kwiatów zdobiących palmę. Kurpie przywiązują wagę do intensywnych barw, uważając, że tkwi w nich moc. W tradycyjnych palmach nie może zabraknąć zielonego (nadzieja), fioletowego (oczekiwanie na dobro), czerwonego (miłość), żółtego (słońce), różowego (niewinność i nadzieja), niebieskiego (siła i niebo) oraz białego (niewinność, czystość i życie bez grzechu). Tradycja wykonywania palm wielkanocnych Kurpiów Puszczy Zielonej została wpisana na Krajową listę w 2024 roku.
Z kolei na Opolszczyźnie kultywuje się niezwykłą tradycję wytwarzania tzw. „krzyżyków z palmy wielkanocnej”. Poświęcone palmy wykorzystywane są do tworzenia małych krzyżyków, które później umieszcza się na polach, mając nadzieję na urodzaj. Krzyżyki z palmy wielkanocnej – zwyczaj z terenów Opolszczyzny – trafił na Krajową listę w 2022 roku.
Przygotowania do świąt – pisanki
W Polsce jednym z najpiękniejszych elementów przygotowań do Wielkanocy jest zdobienie pisanek. Na Śląsku Opolskim praktykuje się kroszonkarstwo oraz technikę batikową. Kroszonki, czyli jajka zdobione za pomocą drapania tzw. wzorów opolskich na zabarwionej skorupce, to prawdziwe dzieła sztuki. Z kolei pisanki batikowe, pokryte wzorami wykonanymi woskiem, a następnie barwione, zachwycają misternym wykonaniem i głębią koloru, szczególnie gdy używa się naturalnych barwników, takich jak łupiny cebuli.
Również na Kurpiach Białych tradycja zdobienia jajek jest żywa, a szczególnie popularne są oklejanki. W tej technice jaja pokrywane są elastycznym włóknem sitowia oraz włóczką ze starych kiecek i fartuchów, co nadaje im charakterystyczny, trójwymiarowy wygląd. Wzory inspirowane są haftem białokurpiowskim.
Triduum Paschalne – czas refleksji i kontemplacji
Wielki Tydzień to nie tylko przygotowania do świąt, ale również głębokie przeżycie duchowe. Najważniejszymi dniami tego okresu to Triduum Paschalne, które składa się z Wielkiego Czwartku, Wielkiego Piątku i Wielkiej Soboty. W tym czasie obchody liturgiczne mają wyjątkowy charakter, a sam okres Triduum jest czasem kontemplacji, żałoby i modlitwy.
Misterium Męki Pańskiej
W Polsce, popularne są widowiska teatralne upamiętniające wielkopiątkowe wydarzenia sprzed ponad 2000 lat – Misteria Meki Pańskiej. Odbywają się w kilku polskich sanktuariach zwanych kalwariami. W XVII wieku miały one zastępować wiernym pielgrzymki do Ziemi Świętej. Dzięki lokalnym kalwariom i odbywającym się w nich misteriom wierni mogli bezpiecznie, nie jadąc w daleką podróż przeżywać pobożnie tajemnice odkupienia. Jedno z nich – Misterium Męki Pańskiej na rynku Miejskim w Górze Kalwarii – decyzją Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego zostało wpisane do Krajowego rejestru dobrych praktyk w ochronie niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
Strażnicy Grobu Pańskiego
W wielu miejscach istnieje również tradycja tzw. „turków”, czyli grup strażników Grobu Pańskiego. Ich zadaniem jest pełnienie honorowej warty przy Grobie Pańskim od Wielkiego Piątku do Niedzieli Wielkanocnej. Legenda głosi, że w czasach odsieczy wiedeńskiej, wojacy w strojach tureckich pełnili tę funkcję, co stało się podstawą tego zwyczaju.
Oddziały „turków” można spotkać m.in. w gminie Grodzisko Dolne, gdzie strażnicy Grobu Pańskiego pełnią swoje obowiązki z niezwykłym oddaniem i szacunkiem. “Turki Grodziskie” zostały wpisane na Krajową listę w 2017 roku.
Święcenie pokarmów
Wielka Sobota to dzień, który w Polsce wiąże się z tradycją błogosławienia pokarmów. Dziś wiele osób udaje się do kościoła, by poświęcić swoje koszyki wielkanocne. W Dąbrowie Chotomowskiej jednak, zwyczaj ten ma nieco inną formę. Tam ksiądz udaje się do domów mieszkańców, aby poświęcić pokarmy, co nawiązuje do dawnych praktyk, kiedy odległość do kościoła była zbyt duża. Tradycyjne święcenie pokarmów w Dąbrowie Chotomowskiej znajduje się na Krajowej liście od 2020 roku.
Krzyżoki i brama wielkanocna
Późnym wieczorem w Wielką Sobotę w Borkach Małych, dwunastu kawalerów tzw. Krzyżoków, zawiesza między dwoma drzewami nad drogą w środku wsi bramę wielkanocną z kilku tysięcy wydmuszek nawleczonych na sznurki i ułożonych w motywy nawiązujące do Świąt Wielkanocnych. Po jej zawieszeniu kawalerowie idą do remizy, gdzie wspólnie spożywają zrobioną przez siebie jajecznicę ze 120 jaj. Następnie udają się do miejscowego kościoła, skąd zabierają chorągwie oraz figurę Chrystusa Zmartwychwstałego. Figurę niesie ten, który w najbliższym czasie ma się żenić. O godzinie 3:00 nad ranem ruszają z donośnym wielkanocnym śpiewem na obchód pól wokół wioski, co ma zapewnić urodzaj. Zwyczaj został wpisany na Krajową listę w 2020 roku.
Bziuki – wielkanocny zwyczaj w Koprzywnicy
W Koprzywnicy od ponad 100 lat w Wielką Sobotę praktykowany jest zwyczaj bziukania. Późnym wieczorem podczas procesji rezurekcyjnej, strażacy z Ochotniczej Straży Pożarnej wzniecają potężne słupy ognia, zwane bziukami. Ich płomienie oświetlają drogę kapłanowi, który niesie monstrancję. Jest to nie tylko symboliczne oświetlenie drogi, ale także wyraz radości ze zmartwychwstania. Bziuki – wielkanocny zwyczaj dmuchania ogni w Koprzywnicy został wpisany na Krajową listę w 2021 roku.
W Iłży nie ma Wielkanocy bez barabanienia
Zanim w niedzielę podczas mszy rezurekcyjnej w całej Polsce zabrzmią słowa: „Chrystus Zmartwychwstał, Alleluja!”, w Iłży Wielkanoc ogłaszana jest w sposób wyjątkowy. W noc Zmartwychwstania, w ciszy i ciemnościach miasteczka, rozbrzmiewa charakterystyczne, rytmiczne bębnienie, które niesie się w mrok i dociera do pobliskich wiosek. Pod przewodnictwem solisty, bębni siedmiu barabaniarzy, którzy od lat pełnią tę funkcję. Mieszkańcy Iłży mówią, że „nie ma Wielkanocy, jeśli nie ma barabana”. Zgodnie z miejscową legendą, zwyczaj ten jest praktykowany nieprzerwanie od XVII wieku, a na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego trafił w 2023 roku.
Procesje konne – modlitwa o urodzaj
Na Górnym Śląsku i Opolszczyźnie nieodłącznym elementem wielkanocnych obchodów są procesje konne, które odbywają się w Niedzielę Wielkanocną (w woj. opolskim) i w Poniedziałek Wielkanocny (w woj. śląskim). Jeźdźcy na koniach, często ubrani w tradycyjne stroje, objeżdżają pola i wsie, modląc się o urodzaj i błogosławieństwo dla społeczności. Zwyczaj ten został wpisany na Krajowa listę w 2022 roku.
Przywołówki Dyngusowe w Szymborzu
Do czasu II Wojny Światowej zwyczaj ten był niezwykle popularny na Kujawach, a w niektórych wsiach spotykany jeszcze do lat 60. XX wieku. Obecnie przywołówki organizowane są w Szymborzu, dawniej wsi, dziś dzielnicy Inowrocławia. Odbywają się na centralnym placu w Niedzielę Wielkanocną, po wieczornej mszy.
Przywołówki to krótkie teksty odnoszące się do panien z okolicy. Każdy wierszyk składa się z takich części jak: przedstawienie dziewczyny, a także z opisania jej zalet lub wad, stwierdzenia, ile wody zostanie na nią wylane w Poniedziałek Wielkanocny, a także ogłoszenia czy ktoś „za nią stoi”, czyli czy jest kawaler, który jest nią zainteresowany. Rymowanki wygłaszane są ze specjalnie przygotowanej na tę okazję wysokiej ambony. Tworzeniem przywołówek zajmują się członkowie Stowarzyszenia Klubu Kawalerów, którego rodowód sięga przełomu 1833 i 1834 roku. W 2016 roku przywołówki zostały wpisane na Krajową listę niematerialnego dziedzictwa kulturowego.
Dziedzictwo, które łączy pokolenia
Wielki Tydzień i Wielkanoc w Polsce to czas, który nie tylko głęboko przeżywają wierni, ale także pielęgnują go depozytariusze tradycji. Ich wysiłek w zachowaniu niematerialnego dziedzictwa kulturowego, pozwala na to, by te zwyczaje przetrwały przez kolejne lata, wieki.
Dzięki staraniom depozytariuszy polska Wielkanoc pozostaje nie tylko czasem duchowego przeżycia, ale i żywą częścią kulturowego dziedzictwa, które łączy pokolenia, zachowując w pamięci unikalne zwyczaje i obrzędy.